Trong nuôi tôm, liên kết “4 nhà” được coi là cốt lõi thúc đẩy phát triển toàn ngành. Tuy nhiên, trong thực tế, các mắt xích trong mối liên kết này chưa thực sự gắn bó, đặc biệt là doanh nghiệp và nông dân.
Chưa ai “tín” ai…
Hiện nay tại nhiều địa phương, việc liên kết chỉ thực hiện trên phần diện tích nhỏ và dừng ở khâu đầu vào (vật tư nông nghiệp, giống…), còn việc bao tiêu sản phẩm rất bất ổn. Đại diện một doanh nghiệp cho hay, hầu hết các công ty luôn sẵn sàng liên kết với nông dân trong sản xuất, đặc biệt là bao tiêu sản phẩm, nhằm xây dựng vùng nguyên liệu ổn định, bền vững để phục vụ xuất khẩu. Các công ty thường đưa ra nhiều lựa chọn cho nông dân như hỗ trợ một phần hoặc toàn bộ chi phí về giống, phân bón… sau đó thu mua lại sản phẩm. Nhưng, khâu cuối cùng thường hay bị phá vỡ. Bởi, khi giá sản phẩm tăng thì đa số nông dân quay lưng với doanh nghiệp. “Tâm lý nông dân không ổn định và chưa thực sự xem trọng chữ tín nên gây khó cho doanh nghiệp trong việc thắt chặt mối liên kết”, vị này cho biết thêm.
Tuy nhiên, như chia sẻ của nhiều nông dân, họ cũng không chắc chắn với mối liên kết này, bởi doanh nghiệp thường nắm đằng chuôi. Chi phí đầu vào như con giống, thức ăn, thuốc thú y… thì liên tục tăng giá, trong sản xuất thì nhiều rủi ro về thiên tai, dịch bệnh… nông dân vốn chỉ mong lấy công làm lãi. Nhưng giá cả ít khi được doanh nghiệp xem xét theo giá thị trường, nên buộc họ phải bán cho người nào trả giá cao hơn, nhằm kéo lại những vụ sản xuất thất bại.
Liên kết giữa người nuôi và doanh nghiệp vẫn còn thiếu bền vững - Ảnh: Vũ Mưa
… nên chẳng ai vì ai
Năm 2013, do dịch bệnh EMS hoành hành đã khiến tôm thiệt hại nặng nề. Cuối năm đó, tình hình tạm lắng và tôm bất ngờ được mùa. Giá tôm sú trung bình tăng khoảng 40.000 đồng/kg, ở mức 240.000 đồng/kg, tôm thẻ chân trắng cũng cao đột biến, người nuôi nức lòng.
Tuy nhiên, thay vì tranh thủ bán tôm khi giá cao, nhiều người nuôi lại “neo” tôm chờ giá. Hệ lụy là không ít doanh nghiệp chế biến xuất khẩu lâm vào tình trạng bế tắc vì thiếu nguyên liệu cho các hợp đã đã ký sắp đến thời hạn giao hàng. Nhiều doanh nghiệp chấp nhận thua lỗ, đi thu gom tôm nguyên liệu ở các tỉnh.
Theo đại diện Công ty CP Tập đoàn thủy sản Minh Phú, việc nông dân neo hàng không chỉ gây khó khăn cho doanh nghiệp mà còn tiềm ẩn nhiều rủi ro cho chính người nuôi tôm, bởi một khi dịch bệnh xảy ra, đặc biệt là giá cả quay đầu xuống thấp. Hơn nữa, khi doanh nghiệp xuất khẩu tôm gặp khó thì nông dân là người chịu thiệt nhiều hơn. Đấy là thực tế nhãn tiền.
Nhưng một người ngoài cuộc cho rằng, nếu doanh nghiệp chịu bao tiêu sản phẩm cho nông dân theo giá thị trường thì có lẽ đã không xảy ra tình trạng này. Kinh tế thị trường, không chỉ doanh nghiệp mà người nông dân cũng có quyền quyết định giá và thời điểm bán. Vì không được chia sẻ nên người nông dân đương nhiên sẽ chọn phương án bán tôm cho người nào trả giá cao hơn.
Bởi thực tế thời gian đầu năm nay, trong khi đang thời điểm thu hoạch tôm chính vụ, sản lượng khá, nhưng doanh nghiệp lại không mặn mà thu mua, đặc biệt là cố tình ép giá người nuôi. Đầu tháng 5 vừa qua, tại Cà Mau, giá tôm sú loại 20 con/kg ở mức 250.000 đồng/kg, loại 30 con/kg giá 180.000 đồng/kg, giảm gần 50.000 đồng/kg so với thời điểm đầu năm 2015. Không chỉ có tôm sú, tôm thẻ chân trắng cũng giảm gần 20.000 đồng/kg so với thời điểm trước đó. Đây cũng là mức giá chung ở hầu hết các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long. Với giá cả này, hầu hết các đầm tôm tiến tới “treo ao” còn lại bà con cố gắng “nằm chờ giá” nhằm vớt vát vốn liếng. Nguyên nhân cuối cùng được hé lộ là do doanh nghiệp đang tập trung nhập khẩu tôm nguyên liệu.
Bất cập lợi ích là tất yếu
Từ năm 2002, liên kết “4 nhà” đã nhấn mạnh, đặc biệt là tại Quyết định 80/2002/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về khuyến khích tiêu thụ nông sản thông qua hợp đồng. Cùng đó là nhiều chính sách hỗ trợ, thúc đẩy phát triển của cả Chính phủ và Bộ NN&PTNT, tuy nhiên, mối liên kết này vẫn chưa như mong muốn. Vai trò liên đới giữa các bên thiếu chặt chẽ và chưa mang tính đồng bộ. Nhà nước chưa có chế tài cụ thể nên khó xử lý khi xảy ra vi phạm giữa các bên, do vậy tình trạng doanh nghiệp và nông dân phá vỡ hợp đồng khi có biến động về giá, thị trường tiêu thụ xảy ra thường xuyên.
Ở nước ta hiện nay, vẫn chủ yếu là sản xuất manh mún, nhỏ lẻ theo hộ gia đình, thế nhưng hộ cá thể lại không có điều kiện tổ chức liên kết “4 nhà”, vì đây chỉ là một biện pháp để thực hiện liên kết chuỗi giá trị. Hơn nữa, trong hầu hết mối liên kết, lợi ích của người nông dân còn thấp, thậm chí họ mới chỉ “lấy công làm lãi”. Nông dân luôn ở thế bị động, vật tư đầu vào và sản phẩm đầu ra hoàn toàn bị lệ thuộc. Chính bởi những yếu tố này đã khiến việc kêu gọi liên kết giữa các nhà trong sản xuất chỉ thành công trong các văn bản và hội thảo, hội nghị.
>> Nhiều người ví von mối quan hệ giữa doanh nghiệp và nông dân như Trạng với Chúa. Mối liên kết giữa hai nhà này được coi là trọng tâm, tuy nhiên, trong thực tế lại lỏng lẻo nhất, nên hiện nay cả doanh nghiệp và người nuôi tôm hầu hết đều… mạnh ai nấy làm.
Theo Thủy sản Việt Nam